พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเจ้าสามพระยาเป็นพิพิธภัณฑ์ที่สร้างขึ้นตามพระราชดำริพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 ที่เก็บเครื่องทองจากกรุวัดราชบูรณะ พระบรมสารีริกธาตุจากวัดมหาธาตุ และโบราณวัตถุสำคัญของชาติทั้งที่ค้นพบในพระนครศรีอยุธยาและจังหวัดใกล้เคียง

   

   พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเจ้าสามพระยาสร้างขึ้นจากพระราชดำริพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 เนื่องจากในวันที่ 23 พฤศจิกายน พ.ศ. 2500 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 และสมเด็จพระนางเจ้าฯ เสด็จพระราชดำเนินวัดราชบูรระ หลังจากที่ทรงทอดพระเนตรเห็นโบราณวัตถุจากกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะแล้ว ในหลวงรัชกาลที่ 9 จึงทรงมีพระราชปรารภกับรัฐมนตรีกระทรวงศึกษาธิการและอธิบดีกรมศิลปากรว่าโบราณวัตถุจากโบราณสถานในอยุธยาควรมีพิพิธภัณฑ์ในอยุธยาจัดแสดง ไม่ควรนำไปเก็บไว้ที่อื่น กรมศิลปากรจึงสร้างพิพิธภัณฑ์ขึ้นเพื่อเก็บโบราณวัตถุจากกรุวัดราชบูรณะและโบราณสถานอื่นๆ ในจังหวัดพระนครศรีอยุธยา เมื่อสร้างเสร็จแล้ว พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 และสมเด็จพระนางเจ้าฯ เสด็จเปิดพิพิธภัณฑ์ 26 ธันวาคม พ.ศ. 2504 โดยโปรดให้อัญเชิญพระนามเจ้าสามพระยา หรือสมเด็จพระบรมราชาธิบดีที่ 2 มาเป็นชื่อพิพิธภัณฑ์